W wyniku podpisanego 9 września 1944 roku układu o wzajemnej repatriacji pomiędzy Polską a USSR, na Ukrainę przesiedlono w latach 1944 do 1946 ponad 482 tysiące Ukraińców z polskich województw południowo-wschodnich. Oficjalnie akcja była dobrowolna, w praktyce – repatriacja stała się sposobem na przymusowe pozbycie się niepożądanego elementu narodowościowego. Już po jej zakończeniu (1946), okazało się jednak, że w dalszym ciągu w województwach rzeszowskim, krakowskim i lubelskim pozostała nieliczna już grupa ludności ukraińskiej. Początkowo władze polskie szacowały jej liczebność na około 20 tysięcy ludzi. Szacunki te okazały się znacznie zaniżone.
Akcję przesiedleńczą (akcja „Wisła”) przeprowadzono w roku 1947. Rok ten stał się przełomowym dla ludności ukraińskiej w Polsce. Wyjaśnienie motywów podjęcia decyzji o wysiedleniu Ukraińców z ich stron ojczystych, odczytujemy w między innymi w instrukcji przesiedleńczej, wydanej 10 listopada 1947 roku przez Ministerstwo Ziem Odzyskanych, dotyczącej zasad osiedlania rodzin ukraińskich, w której w punkcie 4 zawarto takie oto stwierdzenie: „Zasadniczym celem przesiedlenia osadników „W” jest ich asymilacja w nowym środowisku polskim, dołożyć należy wszelkich wysiłków, aby cel ten był osiągnięty. Nie używać w stosunku do tych osadników określenia „Ukrainiec”. W wypadku przedostania się z osadnikami na Ziemie Odzyskane elementu inteligenckiego, należy taki bezwzględnie umieszczać osobno i z dala od gromad, gdzie zamieszkują osadnicy w akcji „W”.
Przesiedleniem objęto około 150 tysięcy ludzi. Wspominając o przesiedleniu należy pamiętać, że w dużej części przypadków, Ukraińców osiedlano na tzw. koloniach, z daleka od wiosek, czy dróg, nadając im też najgorsze ziemie oraz warunki bytowe. Oprócz widocznej niechęci władz do tej społeczności, zadziałało w tym przypadku również prawo pierwszeństwa – była to już w Polsce ostatnia tak wielka fala migracji. Ukraińców przybywających na nowe miejsca zamieszkania witano z niechęcią, nieufnością, a nierzadko wręcz nieskrywaną wrogością. Przez pierwsze lata pobytu na nowych ziemiach Ukraińcy pozbawieni byli wszystkiego, co mogło w jakiś sposób integrować i wzmacniać ich poczucie przynależności narodowej. Żyli zresztą w poczuciu tymczasowości i ciągle liczyli, że będą mogli wrócić w swoje ojczyste strony. Nie mogli uczyć się języka ukraińskiego, tworzyć własnych organizacji, czy korzystać z posług księży Cerkwi Greckokatolickiej.
Władze partyjne i państwowe poczynając od roku 1952 rozpoczęły działania na rzecz stabilizacji pobytu Ukraińców na Ziemiach Odzyskanych. Rozpoczęło się od wydania instrukcji Biura Politycznego PZPR z kwietnia 1952 pod nazwą „Uchwała Biura Politycznego KC PZPR w sprawie środków zmierzających do poprawy sytuacji gospodarczej ludności ukraińskiej i wzmożenia wśród niej pracy politycznej”. Jednym z punktów tej uchwały było zalecenie organizacji nauczania języka ukraińskiego w powiatach o większej liczebności ludności ukraińskiej. Zobowiązano wówczas Wydziały Oświaty poszczególnych Prezydiów Wojewódzkich Rad Narodowych do zebrania informacji zarówno o dzieciach ukraińskich, jak też nauczycielach znających ich język. Informacje były niepełne, nie rozpoznano wszystkich powiatów i gmin, koncentrując się na wybranych szkołach czy miejscowościach. Brak jest danych dotyczących liczby dzieci ukraińskich w województwie rzeszowskim oraz lubelskim – we wskazanym okresie.
Organizacja nauki języka ukraińskiego w Polsce wymagała wydania odpowiednich regulacji prawnych, które zarówno umożliwiłyby tę naukę, jak również określałyby warunki prowadzenia tego nauczania. Odpowiednie Zarządzenie Ministerstwa Oświaty ukazało się 20 sierpnia 1952 – określało ono formy i zakres nauczania dzieci ukraińskich w ich ojczystym języku. Można było zatem uczyć języka ukraińskiego począwszy od klasy drugiej w szkołach lub na kompletach (punktach) organizowanych dla co najmniej 10 uczniów w wymiarze 3 godz. tygodniowo, „na wyraźne życzenie rodziców”. Nowe zarządzenia dotyczące szkolnictwa ukraińskiego zostało wydane 4 grudnia 1956 r. natomiast odpowiednie instrukcje w grudniu 1959 i 1960 r. Zarządzenia te nakładały obowiązek ścisłej współpracy administracji szkolnej z UTSK, obniżyły dolną granicę liczby dzieci w zespole do 7 (do dodatkowej nauki języka ukraińskiego), określiły formalności, jakie w związku z tym należało spełnić – np. wymóg pisemnej deklaracji (woli) rodziców.
Formy nauki języka ukraińskiego wprowadzone (określone) w 1952 roku (punkty nauki języka ukraińskiego, komplety czy też zespoły) oraz rozszerzone w 1956 roku o „szkoły” przetrwały w niezmienionej w zasadzie formie do końca PRL, tj. do 1989 roku. Determinującym tutaj czynnikiem było (wspomniane już wcześniej) znaczne rozproszenie terytorialne mniejszości ukraińskiej w Polsce. To także była przyczyną tego, że większość uczniów ukraińskich uczyło się swego języka ojczystego właśnie w formie tzw. punktu nauki. Działały one jako zespoły międzyszkolne lub międzyklasowe. Z reguły wymagały też łączenia różnych grup wiekowych uczniów. Z tego też względu (pomijam tutaj kwestie organizacyjne) rzadko były one efektywną formą nauki. Były też one wyjątkowo „nietrwałe” i podatne na oddziaływanie różnych negatywnych czynników. Do takich należało chociażby służbowe przeniesienie nauczyciela do innej miejscowości – już samo to powodowało często likwidację takiego zespołu.
Nic też dziwnego, iż po początkowym okresie dosyć burzliwego rozwoju (do początku lat sześćdziesiątych XX wieku) rozwój nauczania języka ukraińskiego w tej formie został gwałtownie zahamowany. Prawdziwy jednak regres nastąpił w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Z jednej strony było to związane z reformą oświaty wprowadzoną pod koniec lat sześćdziesiątych – wprowadzeniem ośmioletniej szkoły podstawowej oraz likwidacją małych tzw. jednoklasowych szkółek istniejących w niewielkich nawet wioskach – z reguły zamieszkałych właśnie przez Ukraińców. Z drugiej natomiast – z przejęciem władzy przez ekipę Edwarda Gierka, głoszącą wprost hasła Polski jako kraju, który jest jednolity pod względem narodowościowym. Kraju bez mniejszości narodowych. Kolejnym niekorzystnym dla tego szkolnictwa czynnikiem było przygotowanie do wprowadzenia w Polsce dziesięcioletniego systemu nauczania oraz tworzenia – począwszy od połowy lat siedemdziesiątych – tzw. zbiorczych szkół gminnych. A więc – likwidacja kolejnych małych szkółek.
Wielką bolączką szkolnictwa ukraińskiego w Polsce w pierwszym okresie funkcjonowania szkolnictwa w języku ukraińskim był brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej oraz podręczników. Podręczniki i materiały do nauczania sprowadzano zarówno z USRR, jak również wydawano własne opracowania. W 1959 roku ukazał się między innymi „Bukwar” (Elementarz). W późniejszym okresie natomiast pozostałe wydawnictwa – podręczniki dla klas od II do VIII szkoły podstawowej. Autorami byli między innymi: T. Hołyńska, M. Sywicki, K. Kuzyk, J. Hudemczuk, J. Kuroczko, O. Łapski oraz I. Bruk. Kadry nauczycielskie w początkowym okresie organizacji nauczania języka ukraińskiego w Polsce rekrutowały się spośród nauczycieli znających język ukraiński (zarówno Polaków jak i Ukraińców), jak również osób nie mających kwalifikacji nauczycielskich a znających ten język. Kształcenie nauczycieli rozpoczęto w 1956/1957 roku szkolnym z chwilą utworzenia ukraińskiego ciągu klas przy Pedagogicznym Liceum w Bartoszycach. W następnym roku akademickim kształcenie nauczycieli języka ukraińskiego rozpoczęto także w Studium Nauczycielskim w Szczecinie (istniało do 1961/1962 roku). Podobny kierunek w Studium Nauczycielskim usiłowano utworzyć też w Olsztynie (1966/1967 – 15 chętnych). W tym też mieście próbowano uruchomić zaoczną formę kształcenia nauczycieli – w tym samym roku 16 studentów). Wszystkie te próby kończyły się jednak niepowodzeniem. W całym okresie PRL – poczynając od 1959/1960 roku istniała nieprzerwanie jedynie filologia ukraińska na Uniwersytecie Warszawskim.